Vormen van Liefde en andere misverstanden

De Eskimo’s hebben volgens een gerucht 51 woorden voor sneeuw, later beweerde sommigen zelfs dat het er wel 100 waren. Dat klinkt verbazend, maar toch ook weer niet, want Eskimo's wonen in de sneeuw en hoe meer woorden, hoe meer nuances.

Het lijkt logisch dat zich een grotere woord- en taalrijkdom ontwikkelt naarmate een groep intensiever met een onderwerp te maken heeft, maar die veronderstelling blijkt niet te kloppen. Ik heb gelezen dat de Eskimo's er ‘maar’ ongeveer 20 hebben. In de Engelse taal zijn het er ook ongeveer 20 en Engeland ziet zelden wit. Hoeveel sneeuwaanduidingen we in Nederland hebben, heb ik niet uitgezocht maar in ieder geval meer dan één: natte sneeuw, droge sneeuw, stuifsneeuw, papsneeuw en waarschijnlijk meer.

Iets waar iedereen op de wereld nog veel meer mee te maken heeft dan Eskimo’s met sneeuw is de Liefde. Je zou mogen verwachten dat alle talen in de wereld een uitgebreide woordenschat hebben opgebouwd om de nuances van Liefde te kunnen aangeven. Maar tot mijn verbazing en teleurstelling blijkt dat niet het geval!

Ik heb het altijd als storende taalarmoede ervaren dat we ons bij zo ongeveer het belangrijkste onderwerp uit ons bestaan: ‘de Liefde’, met een bijzonder beperkte woordenschat moeten behelpen. De belangrijkste uitdrukking die we daarvoor hebben: “Ik hou van je”, kent geen nuances. Ik houd bijvoorbeeld van mijn vrouw, van mijn kinderen, van tuinieren, van wijn, van schaatsen, van de natuur en van vogeltjes, maar een kat houdt ook van vogeltjes en maakt ze dood! Elk 'houden van' betekent hier iets anders. De ene vorm van Liefde is dus de andere niet, dat noem ik taalarmoede, want als voor iets geen woorden zijn is het ook moeilijk om er in nuances over te denken.

Je houdt niet van iedereen de je dierbaar is evenveel, ook niet op dezelfde manier, maar dat kan je niet uitleggen of overdragen. We hebben er bijna geen woorden voor. Voor de gradatie hoeven we geen nieuwe woorden te bedenken. Als je het al zou weten, zou je tegen iemand kunnen zeggen: “Ik hou voor 80% van je”, maar dat is niet wat iemand wil horen, ook al is het zo. Waarschijnlijk blijft er daarna van die relatie weinig meer over. Je zegt dan trouwens alleen nog maar iets over de gradatie en niet eens iets over de aard ervan. Terwijl de aard veel belangrijker is dan de gradatie.

De Grieken waren ruim 2000 jaar geleden op dit punt heel wat verder, maar dat is bij de opkomst van het Romeinse rijk helaas verloren gegaan. In het oude Grieks kende men vijf woorden voor Liefde die de verschillende typen aangaven: Eros, Philia, Ludus, Pragma en Agape. Het onderscheid maakt het mogelijk om genuanceerder over het begrip Liefde te denken.

Eros en Psyche

• Eros kennen we wel. Dat is de vorm van Liefde de we het meest bedoelen, beschrijven en bezingen. Eros heeft als regel een egoïstisch element. Het is de hartstochtelijke liefde, vaak in de vorm van een verliefdheid die meestal gepaard gaat met erotiek en seks. Eigenlijk zijn dat op zich al twee verschillende vormen van Liefde: liefde en lust die onontwarbaar dicht bij elkaar liggen. Soms is het louter lichamelijke aantrekkingskracht. Dan is het vooral Lust die men ten onrechte Liefde noemt. De teleurstelling komt pas als minnaars ontdekken dat ze hetzelfde woord gebruiken, terwijl ze elk het andere begrip bedoelen. Het onderscheid is lastig, het is bijna nooit louter het één of het ander, ook al omdat er bij elk orgasme oxytocine vrij komt, het knuffelhormoon. Als je maar lang en vaak genoeg seks hebt met iemand kan je alleen daardoor al verliefd worden. Van Lust naar Liefde.

• Philia daarentegen is Liefde zonder enige erotiek. Het is genegenheid of diepe vriendschap die naast, of in plaats van Eros kan bestaan. De liefde die een ouder voor een kind voelt en andersom valt eronder, van broers en zussen voor elkaar, grootouders voor kleinkinderen, of tussen (boezem)vrienden, (harts)vriendinnen, ‘soulmates’, studiegenoten of wapenbroeders. Geen hete liefde, wel een warme. Meestal ongecompliceerd en duurzaam. Ook wel eens onbaatzuchtige liefde genoemd, maar het onbaatzuchtige ervan lijkt me te optimistisch. Voor wat hoort wat.

• Ludus is het woord voor speelse liefde. Zoals die tussen kinderen bestaat. Ook tussen vrienden met wie je in een roeiteam, voetbalelftal of muziekband zit, kun je ludus voelen. Voor supporters vallen sportwedstrijden daaronder. Voor mij valt het bezoek aan een kroeg met bekenden waarmee je lol maakt en waar ‘slap wordt geouwehoerd’ er ook onder. Ludus is vrolijkheid met veelal dezelfde mensen of mensen met een overeenkomst. Gelukkig de minnaars die ook Ludus in hun relatie hebben. 

• Pragma is de volwassen liefde tussen echtgenoten die elkaar al jaren kennen. Je moet er, het woord zegt het al, pragmatisch voor zijn, geduldig, bereid om compromissen te sluiten. Deze vorm van liefde komt niet rimpelloos en groeit langzaam. Ze is bestendig en biedt een veilige basis voor het gezin, dat bij louter eros niet zou gedijen. Het is de liefde tussen twee mensen die samen oud willen worden.

• Tenslotte is er Agape, de onbaatzuchtige liefde voor een ideaal. Liefde als keuze op basis van beginselen. Agape is nooit op één persoon gericht. Bij Agape denken we snel aan mensen als Nelson Mandela of Moeder Teresa. Maar ook mensen die vrijwilligerswerk doen of aan goede doelen geven worden erdoor gedreven. Agape betekent: bereid zijn om het beste van de ander te denken, kunnen vergeven, bereid het beste voor de ander te zoeken. In de Christelijke overtuiging is de liefde van God voor de mens Agape.

Het zijn weliswaar 5 verschillende woorden, maar het zijn geen gescheiden begrippen. Je kunt tegelijk iets hebben van de verschillende vormen. 

Toch zie me nog niet tegen iemand zeggen: “Ik voel meer Philia dan Eros voor je.” Ook al is het zo, dan zwijg ik daar liever over. “Ik voel genegenheid voor je”, zou dan beter zijn, maar het is een archaïsche formulering die minimaal vreemde blikken oplevert. Het enige Nederlandse alternatief is ook minder geschikt, want “Ik hou van je” wekt al snel erotische misverstanden.

De Grieken hadden het wat dat betreft gemakkelijker, hoewel ik geen idee heb wat ze in een bepaalde situatie tegen elkaar zeiden. De Oude Grieken bedoel ik natuurlijk. Het huidige Griekenland houdt zich bezig met minder poëtische zaken.