De Erwtenman

Ik stel me wel eens voor dat mijn geheugen uit allerlei laatjes en deurtjes bestaat. Dat blijkt een vrij algemene opvatting te zijn. En al is die wetenschappelijk volgens Douwe Draaisma (de geheugenprofessor) onjuist, het blijft een gemakkelijk beeld. Daar hoort dan ook de gedachte bij dat die plekjes nog leeg zijn als je leven begint. Omdat er nog niks inzit vullen ze zich vanzelf. Het lijkt bovendien alsof die vroeg opgeslagen herinneringen gemakkelijker te bereiken zijn dan wat je later in je leven opslaat. Het laatste klopt wel. Ook volgens Draaisma.

Toch is ons geheugen soms - heel geniepig - op punten onbetrouwbaar. De inhoud van het laatje veranderd dan in de loop van ons leven (een beetje) zonder dat we dat zelf merken of zelfs zonder dat we intussen aan dat onderwerp hebben gedacht.

Toen ik onlangs met een vriendin belde en vertelde dat ik de Sint-Janskathedraal in den Bosch zou gaan bezoeken vroeg ze me of ik zou willen kijken of er na de restauratie nog een beeldje op het dak stond van een man die een pannetje soep had omgeschopt ‘omdat dat voedsel beneden zijn stand was’. Ze had het verhaal onthouden van de lagere school (van de juffrouw of de meester, maar daar wil ik vanaf zijn). Toen ik de naam noemde van de Sint-Jan in Den Bosch was dat laatje na 50 jaar dus spontaan opengeschoten. Ik bedoel maar.

Ze zei er meteen achteraan dat ze dat zelf ook op Google had kunnen opzoeken, maar daar was in de afgelopen jaren blijkbaar geen aanleiding voor geweest en zo was het bovendien leuker voor allebei. Ik kende het verhaal niet. Meester Van Dijk vertelde – ook meer dan 50 jaar geleden - op vrijdagmiddag in mijn klas altijd verhalen uit Vaderlandse geschiedenis, maar het verhaal van de Erwtenman was daar niet bij, anders had ik het vast wel onthouden. Dat de man in kwestie de Erwtenman heette wist ik dus ook niet.

Toen ik het onderwerp bij een kenner (of is het 'kenster'?) van den Bosch ter sprake bracht, bleek ze me meteen te kunnen vertellen dat het geen beeldje was op het dak, maar een mansgroot beeldhouwwerk  op de halve travee tegen de steunbeer van het noord-transept (de kant links van de toren). Zo kon ik het, met enige moeite, vinden. (Iemand vertelde mij dat het café daar schuin tegenover tot enige tijd geleden ook ‘de Erwtenman’ heette. Nu draagt dat helaas een van enig historisch besef gespeende modernistische naam die weinig toeristen zal trekken.)

Volgens de overlevering is de Erwtenman een beeld van de bouwmeester van de kerk, die ontevreden was omdat de kwaliteit van zijn voedsel in geen verhouding stond tot zijn goede verdiensten. Dat er een bouwmeester is afgebeeld, blijkt overigens nergens uit, want de figuur is niet van de gebruikelijke attributen zoals haak en passer, voorzien. Op een tekening uit 1832 schopt de Erwtenman met de rechtervoet de pot erwten om. Dat is zo gebleven:

(eigen foto)

 

Onder zijn voeten stond het rijm geschilderd:

Is dat nu spijs voor eenen man
Die daags een braspenning winnen kan.

Het is een mooi verhaal, al is het niet uniek. Het blijkt ook in Duitsland voor te komen.

Het beeldhouwwerk stamt uit 1874-1878 en het lijkt - volgens de documentatie op internet - nauwelijks op het vorige beeldhouwwerk en ook dat was al niet oorspronkelijk meer. Het was bijgewerkt om als toeristische bezienswaardigheid herkenbaar te blijven. En dat is het nog. De legende wordt ook nog al eens aangedikt met een andere legende die ook wordt verteld over de Martinitoren in Groningen, de Sint-Lievenmonstertoren in Zierikzee, de Oude kerk in Amsterdam en de Sint-Laurens in Rotterdam. Uit de mond van een Bossche straatjongen werd in 1935 het volgende bloederige verhaal opgetekend:

“Heel lang geleden leefde hier eens een man, z'n naam was erteman. Niemand wist hoe de Sint-Jan gebouwd moest worden, alleen de erteman. Deze kerk moest gebouwd worden op paarden-, koeien- en ossenhuiden voor al die sollementen (= fundamenten). Op zeek're middag bracht de vrouw van deze man een ketel ertesoep als middageten. Ontevreden over die alledaagse kost schopte hij die ketel van het dak en riep uit 'Is dat kost voor een man die daags een braspenning verdienen kan!' (Zijn braspenning was vier zestiende cent.)

"Dat ging het zoontje van de erteman verraden voor zes duizend francs. Toen de erteman dat te weten kwam greep ie 't zoontje bij de beenen en smeet het met het hoofd tegen de muur dood. De vrouw begon van droefheid te bidden en te weenen. Ze greep het zwaard en sloeg d'r eigen het hoofd af. En later is de erteman door vier mannen van de kerk dood gesteenigd.”

(Bron http://www.bossche-encyclopedie.nl/)

Legendes zijn belangrijk, toerisme ook.